Eén voorwerp was essentieel voor het slagen van mijn fotoproject over het romantische landschap. Wat ik wilde: begrijpen hoe de dichters en schilders uit de 18e en 19e eeuw naar het landschap kijken. Daarover kun je lezen, schilderijen bekijken, wandelen door het landschap, en nog veel meer. Maar hoe leer je kijken als de romantische geesten uit die tijd?
Claude Lorrain
Tijdens mijn onderzoek naar die vraag las ik over het Claude Glass. Dat is een zakspiegeltje, waar landschapsschilders rond 1770 mee aan de slag gingen. Het spiegeltje is genoemd naar Claude Lorrain, de Franse landschapsschilder die misschien wel de vader was van het verbeelden van het romantische landschap.
Het Claude Glass is een bol spiegeltje. Het is opklapbaar en ovaal, rond of rechthoekig van vorm. Het glas is gezwart, waardoor er iets gebeurt met kleurtoon en contrast. Eind achttiende eeuw namen schilders en kunstenaars zo’n spiegeltje mee in hun zoektocht naar het romantische landschap. Ze keerden hun rug naar het landschap en zagen in het spiegeltje wat Claude Lorraine schilderde; het pittoreske ideaal werd zichtbaar.
Tijdreizen
De 18e eeuwse reisschrijver William Gilpin, uitvinder van het woord ‘picturesque,’ monteerde zo’n spiegeltje in zijn rijtuigje. Als hij erin keek, zag hij het landschap zoals Claude Lorrain dat in zijn schilderijen toverde. Het landschap veranderde voor zijn ogen in:
“a succession of high-coloured pictures … continually gliding before the eye”
Wow, dacht ik, zou het niet fantastisch zijn als ik dát kon gebruiken voor mijn project? Dan zou ik met de blik van de 18eeeuwse landschapsschilder het landschap zien. Ik zou kunnen tijdreizen!
Goed.
Ik moest dus op zoek naar zo’n spiegeltje.
Museum
Zo’n beetje iedereen die ik kende uit de wereld van kunst benaderde ik. Er was niemand die er ooit een had gezien, of in handen gehad. Ik zocht op veilingen, zag dat Christy’s er een paar jaar geleden een had geveild. De spiegeltjes waren gebruiksvoorwerpen in de 18e en 19e eeuw, maar eigenlijk had niemand er meer belangstelling voor. Er waren er bijna geen meer.
Ja, er was er éën, die vorig jaar werd tentoongesteld in een museum. Hij kwam uit de collectie van een Nederlandse cineast, Peter Delpeut. Ik las een artikel over hem, in De Volkskrant. In dat stuk ging hij op pad met een journalist en een fotograaf, die hij liet zien hoe je moet kijken door zo’n spiegel.
Roman
Dat was spannend, maar ook een teleurstelling. Het landschap zien door het spiegeltje viel al niet mee, maar erdoorheen fotograferen was eigenlijk niet goed mogelijk. Mijn romantische idee, van tijdreizen en een geweldige manier om landschap in beeld te brengen, viel in duizend stukjes uit elkaar.
Toch liet het me niet los. Peter Delpeut bleek een boek te hebben geschreven over het Claude Glass, en ik bestelde het. ‘In het zwart van de spiegel’ heet het. Het is een duizelingwekkende roman, waarin hij op zoek gaat naar het romantische landschap. Dat doet hij door te leren kijken. Naar schilderijen, zoals die van Claude Lorrain. Want daarin komt het romantische landschap tot leven.
Tinteling
Claude schilderde niet het landschap, maar de ervaring van het landschap, schrijft Delpeut:
“De natuur als een tinteling, een energie die onder je huid haar weg zoekt, een zindering, niet per se uitbundig, maar voelbaar, zichtbaar in de fluistering van het gebladerte, tot leven gebracht door het grootste wonder van alles: de lichtbron van het leven, de zon.”
Delpeut beschrijft ook wat de toegevoegde waarde is van het werken met een Claudespiegel. Dat is zeker geen voorganger van de fotocamera, want zo’n spiegel doet meer:
“Waar het fototoestel een apparaat is, hardware, waarvan de regels voor gebruik zonder zijn gebruiker bestaan, is de Claudespiegel het verlengstuk van een idee. Je kijkt niet naar de wereld, maar naar een opvatting van de wereld.”
Kort verhaal
Hier kwamen twee dingen samen. Een schrijver én filmer die voelt wat de landschapsschilder schildert. Precies wat ik zoek! Én misschien is Peter Delpeut wel de enige particulier die een eigen Claude Glass heeft.
Ik moest naar hem toe.
Om een lang verhaal kort te maken. Begin deze maand mocht ik bij Peter Delpeut op bezoek. In zijn huis haalde hij de spiegel uit een laatje.
Historische sensatie, heet de ervaring die je krijgt als je contact maakt met het verleden. Ik hield het verleden vast. Een doosje, van buiten met prachtig versleten leer, wel twee eeuwen oud. Dit was mijn toegang tot het landschap dat ik zocht.
Tijdreizigers
We liepen ermee naar een Amsterdams park, in de buurt van zijn huis. Het was de eerste voorjaarsdag van 2022. Peter ging me in het park laten zien hoe het werkt, zo’n spiegel. Want dat was mijn vraag.
“Ik hoop dat het je niet teleurstelt, want erdoorheen fotograferen levert niet veel op” zei hij.
Maar ja. Ik ben koppig. Ik had thuis al een manier bedacht om het fotograferen ermee wél mogelijk te maken.
In het park gebeurde het wonder. Peter klapte de spiegel open. Hij keek, liet me zien hoe te kijken. Ik werd weer de jongen die ik was toen ik begon met fotograferen. Een nieuwe wereld verscheen. Als twee blije tijdreizigers bewonderden we wat de eerste lentezon deed met de omgeving, in het Claude Glass.
Knutselaar
Het is ongelooflijk. Ik had het nooit durven vragen, had ik me van tevoren gerealiseerd. Maar het gebeurde. De schrijver en cineast herkende mijn enthousiasme, toen ik uitlegde hoe het fotograferen door het spiegeltje volgens mij moest. “Je bent een knutselaar” zei hij, “het gaat je lukken.”
Echt waar.
Ik mag Peter z’n Claude Glass gebruiken voor de duur van mijn project. Eind deze maand vertrek ik voor een proefreis, naar The Wye Valley in Wales. Daarna, in de zomer, start ik met de eerste van vier reizen naar het Engeland van William Wordsworth en het romantische landschap. Wie daar straks iemand tussen het gras ziet liggen, te knutselen met statieven, camera, macrolenzen, een balg en een heel oud spiegeltje;
Dat ben ik, op zoek naar het verleden.
